Φαρμακοδιατροφική: από την πείνα στην όρεξη.

Η ανακάλυψη φαρμάκων από τον άνθρωπο, αποτελεί ιδιαίτερο διακριτό του χαρακτηριστικό που προηγήθηκε ακόμα και από την ανακάλυψη της φωτιάς ή του τροχού. Κι αυτό γιατί οι πρωτόγονοι άνθρωποι είχαν την τάση να χαϊδεύουν την άγνωστη γη για να την εξευμενίσουν. Ήταν λογικό επομένως κάποια από τα φυτά με τα οποία έρχονταν σε επαφή μέσω της τροφής, να αποδειχτούν σωτήρια για τη ζωή τους, και γρήγορα διδάχτηκαν εμπειρικά την ποσότητα που χρειάζονταν για να σωθούν αντί να δηλητηριαστούν.
Έτσι, σύμφωνα με τις αρχές της Εθνοφαρμακολογίας ο άνθρωπος ανακάλυψε το φάρμακο μέσω της διατροφής. Στη συνέχεια, το φάρμακο ακολούθησε για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ταυτόσημη πορεία με την τροφή σε σημείο που σε αρκετές περιπτώσεις ήταν δύσκολο να διαχωριστεί ο όρος φάρμακο από τον όρο τροφή.

Η δυστοκία αυτή στο διαχωρισμό των εννοιών φτάνει στο απόγειο της στον Ιπποκράτη για τον οποίο ο ρόλος της διατροφής στη θεραπεία των ασθενειών είναι ουσιώδης. Ο Ιπποκράτης συνδέει τη φαρμακευτική με τη διαιτητική αγωγή με την ακόλουθη σχέση: «Το φάρμακο σου να είναι η τροφή σου, και η τροφή σου το φάρμακο σου».
Οι εθνοφαρμακολογικές έρευνες κατέδειξαν ότι τόσο η διατροφή όσο και η φαρμακευτική αγωγή υπόκεινται στις επιδράσεις της κουλτούρας των λαών. Οι ανθρωπολόγοι περιγράφουν τον πολιτισμό όχι μόνο ως τα στοιχεία της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου αλλά και τις καθημερινές συνήθειές του , π.χ. προετοιμασία φαγητού , φροντίδα παιδιών κτλ.

Οι παραδόσεις αποτελούν βασικό στοιχείο πολλών λαών που καθορίζουν τα τρόφιμα που πρέπει να τρώγονται, τον τρόπο παραγωγής τους αλλά και την περίοδο κατανάλωσής τους. Για παράδειγμα:

• το γάλα σε ορισμένες φυλές της Αφρικής δεν χρησιμοποιείται γιατί θεωρείται ως μια ακόμα έκκριση του ζώου.
• Οι Κινέζοι συνηθίζουν τη συχνή κατανάλωση ρυζιού. Οι Έλληνες αλλά και πολλοί Ευρωπαίοι τρώνε ψωμί.
• Οι Ινδοί λόγω θρησκείας είναι κυρίως χορτοφάγοι. Η ταχυφαγία αποτελεί πλέον χαρακτηριστικό των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών, ενώ οι λαοί της λατινικής Αμερικής θεωρούν αδιανόητη την αποχή από το μεσημεριανό γεύμα και τον ύπνο που ακολουθεί (siesta).
• Kατά την διάρκεια του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου, θεωρείτο ως είδος πολυτέλειας το μαύρο ψωμί στην Μεγάλη Βρετανία και το άσπρο στην Ελλάδα.
• Σε περιπτώσεις όπως γιορτές, γέννηση, θάνατος, γενέθλια συνήθως υπάρχει μια υπερκατανάλωση σε κρέατος αλλά και αλκοόλ στους Δυτικοευρωπαίους. Αντίθετα η νηστεία συνεπάγεται μια περίοδο που ο πιστός αποφεύγει κάποια συγκεκριμένα τρόφιμα.

Η διατροφή αποτελεί μέρος της φιλοσοφίας των θρησκειών:

• Η κατανάλωση βοδινού κρέατος απαγορεύεται από τους ινδουιστές επειδή η αγελάδα θεωρείται ιερό ζώο.
• Η Μουσουλμανική θρησκεία απαγορεύει το χοιρινό γιατί το θεωρεί ακάθαρτο κρέας. Επίσης η κατανάλωση αλκοόλ απαγορεύεται στους Μουσουλμάνους. Οι Μουσουλμάνοι κατά την περίοδο του Ραμαζανιού δεν καταναλώνουν τρόφιμα από την ανατολή έως την δύση του ηλίου
• Στον Χριστιανισμό υπάρχουν περίοδοι νηστείας όπου οι θα πρέπει να αποφεύγεται η κατανάλωση συγκεκριμένων τροφίμων για ορισμένο χρονικό διάστημα.
• Η εξάπλωση του χριστιανισμού επέτρεψε να παρατηρηθούν επιστημονικά τα αποτελέσματα της νηστείας. Για παράδειγμα, η νηστεία ως μέσο ελέγχου των επιληπτικών κρίσεων περιγράφεται στην Αγία Γραφή και αναφέρεται κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 εμφανίστηκαν επιστημονικές ανακοινώσεις που περιγράφουν τις επωφελείς επιπτώσεις της παρατεταμένης νηστείας σε παιδιά των οποίων η επιληψία δεν μπορούσε να τεθεί υπό έλεγχο με τα νέα φάρμακα που κυκλοφόρησαν εκείνη την εποχή. Στις εν λόγω ανακοινώσεις υποστηριζόταν ότι η νηστεία, δηλαδή η κατανάλωση μόνο νερού επί 10 ως 20 ή και παραπάνω μέρες, μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα τον περιορισμό των επιληπτικών κρίσεων για παρατεταμένα χρονικά διαστήματα.

Η τροφή αποτελεί σύμβολο κοινωνικότητας, φιλίας και κοινωνικής αποδοχής. Χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο για την αρχή αλλά και την διατήρηση των κοινωνικών του σχέσεων. Για παράδειγμα, καλούμε του φίλους μας στο σπίτι για να τους κάνουμε το τραπέζι διατηρώντας τη σχέση μας με αυτούς. Τα μεσημέρια συνήθως τρώμε με τους συνάδελφούς μας στην δουλειά. Τρώμε πολλά από τα γεύματά μας με την οικογένειά μας. Η τροφή μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο κοινωνικής προβολής. Στην Ινδία υπάρχει μια κάστα η οποία δεν καταναλώνει τρόφιμα που τρώει μια κατώτερη τάξη γιατί τα θεωρεί μολυσμένα. Η τροφή είναι μέσο έκφρασης αγάπης. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί η ετοιμασία του φαγητού της μητέρας για το παιδία. Η τροφή μπορεί επίσης να είναι μέσο επιβράβευσης αλλά και τιμωρίας. Η παρασκευή της τροφής συνδέεται με τη δημιουργικότητα, τη διάθεση εξερεύνησης αλλά και το αίσθημα φοβίας. Μερικοί φοβούνται να δοκιμάσουν καινούριες γεύσεις ενώ άλλοι θέλουν συνεχώς να εξερευνούν κάτι καινούριο. Η τροφή, λειτουργεί και ως υποκατάστατο συναισθηματικής ικανοποίησης ή έλλειψης. Ο άνθρωπος με την πρόσληψη τροφής πέρα από την ικανοποίηση του ενστίκτου της επιβίωσης, αντλεί ηδονή, αλλά και προκαλεί κατευνασμό των εσωτερικών ψυχικών συγκρούσεων του. Τρώγοντας, το άτομο καταπραΰνει τις ανησυχίες του και "γεμίζει" το εσωτερικό κενό του. Η διαδικασία της παρασκευής και κατανάλωσης ενός φαγητού, συντελεί στην καταστολή της έλλειψης αυτοεκτίμησης, του αισθήματος ανεπάρκειας καθώς και στη διαφυγή του ατόμου από στρεσσογόνα ερεθίσματα.

Η απόφαση του ανθρώπου να λάβει τροφή ή να μη λάβει (ή ακριβέστερα το τι να φάει και το πότε να σταματήσει) είναι ιδιαίτερα πολυσύνθετη. Η εθνοφαρμακολογία, η φυσιολογία, η γενετική και η κοινωνική ανθρωπολογία έχουν συμβάλει στην απάντηση του ερωτήματος αυτού. Στην αρχή τα πορίσματα των ερευνών τους φαίνονταν αλληλοσυγκρουόμενα, σήμερα όμως θεωρούνται συμπληρωματικά, κατά την ίδια έννοια που ο φαινότυπος συμπληρώνει το γονότυπο. Για παράδειγμα, έρευνες έχουν δείξει ότι τα ανθρώπινα γονίδια επηρεάζουν την αποστροφή στην πικρή γεύση και την προτίμηση στην γλυκιά. Η γενετική αυτή καθοδήγηση δεν εμποδίζει τους μεσογειακούς λαούς και τους Ινδούς να καταναλώνουν πικρά χόρτα διότι η εθνοφαρμακολογική τους κουλτούρα έχει καταγράψει το θετικό όφελος για την υγεία από την κατανάλωση των πικρών αυτών τροφών. Έτσι, σήμερα πιστεύουμε ότι η πρόσληψη της τροφής στηρίζεται στο εθνοβιολογικό τρίπτυχο των αισθημάτων της πείνας, της όρεξης και του κορεσμού

Η πείνα
Είναι το δυσάρεστο υποκειμενικό συναίσθημα που προκαλεί επιθυμία για πρόσληψη τροφής και οδηγεί τον οργανισμό στην αναζήτηση της. Μπορεί να εκδηλωθεί με έντονες συσπάσεις του στομάχου.
Η πείνα είναι ένα έμφυτο συναίσθημα. Επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες όπως τα μηνύματα του ΚΝΣ ( υποθάλαμος) ή άλλα όργανα του σώματος (στομάχι, ήπαρ), επίδραση ορμονών , παθήσεις , περιβάλλον (π.χ. κλιματολογικές συνθήκες), διαθεσιμότητα τροφίμων , και τις ψυχολογικές διαθέσεις ( άγχος, διάθεση, ανία )

Η όρεξη
Είναι το ευχάριστο υποκειμενικό συναίσθημα που οδηγεί τον οργανισμό στην επιλογή της τροφής που καταναλώσει ανάμεσα σε μια πληθώρα τροφών που διαθέτει. Η όρεξη είναι ένα αίσθημα που μαθαίνεται. Η όρεξη επηρεάζεται από παράγοντες όπως μεταβολικές επιρροές (ημερήσιες θερμιδικές ανάγκες, επίπεδα νευροδιαβιβαστών, ορμόνες) , κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιρροές, διατροφικές αρέσκειες και δυσαρέσκειες, αισθήσεις ευχαρίστησης (γεύση, υφή, οσμή), συγκεκριμένες προτιμήσεις (καρυκεύματα, αλάτι), και από διάφορες παθήσεις.

Ο κορεσμός
Είναι το αίσθημα που προκαλείται όταν έχει εκπληρωθεί ο σκοπός της αναζήτησης της τροφής
Πρόκειται για το αντίθετο του αισθήματος της πείνας.Το αίσθημα του κορεσμού έρχεται σαν αποτέλεσμα της πρόσληψης ενός πλήρους γεύματος, ιδιαίτερα όταν τα αποθέματα θρεπτικών ουσιών στο σώμα ( δηλαδή ο λιπώδης ιστός και τα αποθέματα γλυκογόνου είναι ήδη πλήρη.

Η εθνοφαρμακολογία καταγράφοντας τόσο τις διατροφικές συνήθειες των λαών όσο και τα φάρμακα που ανακαλύφθηκαν ανάμεσα στα συστατικά των τροφών αυτών, έδωσε πολύτιμες πληροφορίες τόσο στην ιατρική και τη φαρμακευτική όσο και στη διαιτολογία και διαιτητική. Σήμερα γνωρίζουμε ότι:

• Για τη διατήρηση και την ανάπτυξη των σωματικών, πνευματικών και ψυχικών ικανοτήτων απαιτείται ο συνεχής και κατάλληλος εφοδιασμός με τα απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία. Οι ανάγκες στα διάφορα αυτά στοιχεία καθορίζονται από μία σειρά παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, το σωματικό βάρος, οι συνθήκες του περιβάλλοντος, και, το είδος των σωματικών δραστηριοτήτων
• Η υιοθέτηση συγκεκριμένων παραδοσιακών διατροφικών συνηθειών όπως η μεσογειακή δίαιτα μπορεί να αποτελέσει ασπίδα στην πρόληψη ορισμένων νοσημάτων
• Η μεταβολή των διατροφικών συνηθειών μπορεί να αποτελέσει παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση μερικών νοσημάτων
• Η μεταβολή των διατροφικών συνηθειών μπορεί να προκαλέσει ίαση ή ανακοπή του ρυθμού επιδείνωσης μερικών νοσημάτων
• Η στέρηση ορισμένων τροφών αποτελεί τη μοναδική λύση για την αντιμετώπιση μερικών γενετικών νοσημάτων
• Η μεταβολή των διατροφικών συνήθειών μπορεί να αυξήσει ή να ελαττώσει την αποτελεσματικότητα της φαρμακευτικής αγωγής
• Η μεταβολή των διατροφικών συνηθειών μπορεί να αυξήσει ή να ελαττώσει την εμφάνιση, τη συχνότητα και την ένταση των ανεπιθύμητων ενεργειών της φαρμακευτικής αγωγής

Οι έρευνες της Εθνοφαρμακολογίας, σε συνδυασμό με τις έρευνες της φαρμακογνωσίας και της φαρμακολογίας αποκάλυψαν την ύπαρξη βιολογικά ενεργών συστατικών σε διάφορες τροφές. Έτσι, σήμερα γνωρίζουμε για παράδειγμα ότι αρκετές τροφές εμφανίζουν αντιοξειδωτική, αντιαιμοπεταλική, αντιπηκτική, αντυπερτασική, και υποχοληστεριναιμική δράση επειδή περιέχουν συγκεκριμένες ουσίες οι οποίες επιδρούν σε συγκεκριμένους υποδοχείς προκαλώντας συγκεκριμένη και μετρήσιμη φαρμακολογική απόκριση. Από την άλλη μεριά είναι γνωστό ότι τα φάρμακα χρησιμοποιούν στην πλειοψηφία τους την ίδια οδό χορήγησης με την τροφή: το γαστρεντερικό σωλήνα. Χρησιμοποιούν σε αρκετές περιπτώσεις ή επηρεάζονται από τα ίδια ενζυμικά συστήματα που χρησιμοποιούνται για την πέψη και το μεταβολισμό των τροφών. Είναι λογικό επομένως να υφίστανται αλληλεπιδράσεις μεταξύ της τροφής και του φαρμάκου.

Οι αλληλεπιδράσεις αυτές επηρέασαν βαθιά τη φαρμακευτική επιστήμη, οδηγώντας την αφενός μεν στην ανακάλυψη συγκεκριμένων φαρμακοτεχνικών μορφών που παρακάμπτουν εμπόδια του γαστρεντερικού σωλήνα, καθώς και εμπόδια που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση του φαρμάκου με την τροφή μέσα σε αυτόν, αφετέρου δε βοήθησε στην εξέλιξη της βιοφαρμακευτικής και της φαρμακοκινητικής.

Συμπερασματικά, η σχέση του φαρμάκου με την τροφή βοήθησε τη φαρμακευτική στη βελτιστοποίηση των φαρμάκων και των φαρμακοτεχνικών μορφών που παρέχει στην Ιατρική για την καταπολέμηση των νόσων. Απο την άλλη μεριά οι κατα τόπους και χρόνους οικονομικές πολιτικές έχουν μεταβάλει τη σχέση μεταξύ του φαρμάκου και της διατροφής σε λυκοφιλία. 
Να σας δώσω ένα παράδειγμα:
Να πάτε πρώτα σε ένα διαιτολόγο για να σας δώσει ένα πρόγραμμα μεσογειακής διατροφής. Αυτό θα περιλαμβάνει άφθονο ψάρι, απο αυτό που έχουμε υπεραλιεύσει, άφθονα φρούτα, χόρτα & λαχανικά, ας πούμε βιολογικής προέλευσης, ξηρούς καρπούς, κοτοπουλάκι και όσπρια. Στη συνέχεια να πάτε στη βαρβάκειο αγορά για να δείτε πόσο κοστίζουν τα αγαθά αυτά σε σχέση με τη μπριζόλα και τα λοιπά τσικνίσματα που φάγατε εχθές. Με έκπληξη θα δείτε ότι μάλλον οι πλούσιοι μπορούνε να ακολουθήσουν επι μακρόν το πρόγραμμα της μεσογειακής διατροφής. Για τους υπόλοιπους, είναι πιο φτηνό να τους αφήσει το κράτος να αρρωστήσουν και να λάβουν φαρμακευτική αγωγή (απο τις φτηνότερες στην Ευρώπη) παρά να στηρίξει την πρόληψη.

Είμαι επιστήμονας και επαγγελματίας. Δεν είμαι πολιτικός. Γι αυτό και όταν μου λένε για υγιεινή διατροφή, σφυρίζω αδιάφορα και συστήνω χωρίς τύψεις πολυβιταμινούχα χαμηλής περιεκτικότητας σε βιταμίνες σε άτομα οικονομικά αδύνατα. Και ναι, κοιμάμαι καλά στο κρεβάτι μου με αυτά που λέω και γράφω. Θα τα αλλάξω μόνο όταν η πολιτεία θεσμοθετήσει έμπρακτα την πρόληψη. Για να δώ ποιός θα τολμήσει να "ψήσει" τους καπνοπαραγωγούς να κόψουν τις καλλιέργειες καπνού. Σοβαρολογούμε; Το κράτος εισπράτει περισσότερα απο τη φορολογία του καπνού σε σχέση με τη φορολογία απο το Spiriva! Το κράτος εξάγει πορτοκάλια, και εισάγει βιταμίνες!

Και μια που λέω για πορτοκάλια, μια μικρή , τοσο δα μικρή παρατήρηση για όσους απο εσας φοράτε ή έχετε φορέσει λευκή μπλούζα: Πηγαίνετε σε ένα φαρμακείο. Ζητήστε απο το φαρμακοποιό να σας δώσει να δοκιμάσετε καθαρό ασκορβικό οξύ. Με εκπληξη θα παρατηρήσετε ότι είναι εξαιρετικά ξινό. Μετά, φάτε ένα πορτοκάλι. Αμα γευθείτε ξινή γευση να μου τρυπήσετε τη μύτη! Τα ξινοπορτόκαλα έχουν ψιλοεξαφανιστεί απο την αγορά. Εχουν αντικατασταθεί απο τα γλυκά πορτοκάλια, που ο χυμός τους πίνεται ευκολα, αλλά δεν έχει τόση βιταμίνη C όσο το ξινό πορτοκάλι. Θυμάστε τι σας έλεγα παραπάνω; Η όρεξη είναι ένα αίσθημα που μαθαίνεται! Κι αυτό το ξέρει πολύ καλά το marketing των εταιριών διατροφής.

Και κάτι τελευταίο: Αλήθεια, μηπως έχετε προσέξει ότι οι περισσότεροι πλούσιοι είναι άδύνατοι και οι περισσότεροι φτωχοί είναι παχύσαρκοι απο το πολύ (και φτηνό).....μπριζόγαλο;
Σας εύχομαι καλή "αποτσίκνωση" και καλό Σαββατοκύριακο

Μανώλης Μιτάκης Φαρμακοποιός
Μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Εθνοφαρμακολογίας
Μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Φαρμακοποιών

emitak.blogspot.gr